ՎԱՆԱ ԼԻՃ
Վանա լիճը Հայկական լեռնաշխարհի ամենամեծ լիճն է։ Հնում կոչվել է Տոսպ, Ռշտունյաց ծով, Աղի լիճ, Վասպուրականի ծով, Տառեխի լիճ, Բզնունյաց ծով, Աղթամար, Նաիրի երկրի ծով։ Գտնվում է Հայկական լեռնաշխարհի հրաբխային բարձրավանդակում, ծովի մակարդակից 1716 մ բարձրության վրա։ Լճի հայելին զբաղեցնում է 3760 մ տարածք։ Խորությունը 451 մետր է։
Ունի տձև կտրտված ափագիծ, երկարությունը 125 կմ է, լայնությունը 51 կմ։ Լճի հարավային ափով ձգվում են Հայկական Տավրոսի, Շատախի և Ռշտունյաց լեռները, որոնց զառիթափ լանջերը մխրճվում են լճի մեջ։ Լճում կա 4 կղզի՝ Առտեր, Աղթամար, Կտուց և Լիմ։
Վանա լիճն ունի լավային արգելափակման ծագում։ Նեմրութի ժայթքման հետևանքով փակվել են գետերի հուները, որի հետևանքով տեկտոնական գրաբենի հովտում գոյացել է լիճը։ Ըստ Հ․Լինչի՝ պատվարը լճից բարձր է 80 մ։
Լճի շատ հետազոտողներ նրա տարբեր մասերում հայտնաբերել են լճային դարավանդներ՝ տարբեր բարձրությունների վրա, նույնիսկ մինչև 45 մետր լճից բարձր։ Դրանից հետևում է, որ դարավանդների առաջացումից հետո տեղանքը աստիճանաբար բարձրացել է։ Լճի մակարդակը շատ անգամ տատանվել է։ Սնումը խառն է, գլխավորապես ձնաանձրևային, իսկ հյուսիսում և արևմուտքում ստանում է նաև ստորգետնյա սնուցում։
Վանա լիճն անհոս է, նրա ջրի ծախսը կատարվում է հիմնականում գոլորշացման միջոցով: Օրգանական աշխարհի համար նպաստավոր պայմաններ չկան, ուստի այստեղ ապրում է միայն տառեխ ձուկը, այն էր գետերի գետաբերանների մոտ։ Այս ձուկը տեղացիները ապխտում են և օգտագործում են նաև ձմռանը։ Վանա լճի ավազանում շատ են հնագույն տաճարների, կամուրջների, վիշապների և այլ պատմական հուշարձանների մնացորդներ և ուրարտական շրջանի սեպագիր արձանագրություններ։
Հնագույն ժամանակներից Վանա լճում գոյություն ունի նավարկություն։ կարևոր նավահանգիստներն են վանը, Դատվանը, Խլաթը և Արճեշը։
Ավանդություններից մեկի համաձայն Վանա լճում ապրում էին հսկա վիշապներ, որոնց հետ միշտ կռվում էին հրեշտակները։ Երբ վիշապները դառնում էին 1000 տարեկան, հրեշտակները նրանց ջրից դուրս էին քաշում, մոտեցնում արեգակին և այրում։ Վիշապների փոշին ցած էր թափվում և լիճը պատվում էր մառախուղով։
ՍԵՎԱՆԱ ԼԻՃ
Հայաստանի ամենախոշոր լիճը Սևանն է, որն ունի տեկտոնահրաբխային ծագում: Աշխարհում կան բազմաթիվ լճեր, որոնք Սևանից մեծ են և ավելի բարձր են տեղադրված, բայց չեն վայելում այնպիսի ժողովրդականություն ինչպես Սևանը: Սևանը պատմական շրջանում տարբեր անուններ է կրել՝ Գեղարքունի, Գեղամա ծով և այլն: Լիճը գտնվում է Գեղարքունիքի մարզում, ծովի մակարդակից շուրջ 1900 մ բարձրության վրա:
Սևանա լիճը ձգված է հյուսիս արևմուտքից հարավ-արևելք 75 կմ երկարությամբ: Սևանի գոգավորությունը տեկտոնական ծագում ունի, բոլոր կողմերից շրջապատված է լեռներով՝ Արեգունի, Սևանի, Արևելյան Սևանի, Գեղամա և Վարդենիսի: Արտանիշ և Նորատուս թերակղզիներով անցնող պայմանական գծով լիճը բաժանվում է երկու մասի` Մեծ և Փոքր Սևանի: Ընդհանուր մակերեսը` 1416 ք․կմ է, միջին խորությունը` 41 մ, առավելագույնը` 82 մ:
Փոքր Սևանը երիտասարդ է, լճային նստվածքները սակավազոր են, փաստորեն ներկայացնում է խորը գրաբեն (տեկտոնական իջվածք)։ Առավելագույն խորությունն ակստեղ հասնում էր 99 մ-ի (մինչև մակարդակի իջեցումը)։ Լիճը փաստորեն առաջացել է Փոքր Սևանի արևմտյան մասում վերին չորրորդական լավաների արտավիժումից։ Մինչև արտավիժումը Հրազդան գետը Մեծ Սևանի հարթ հատակին գալարներ առաջացնելով մտնում էր Շորժայի թմբի մեջ ստեղծված հովիտը, դուրս գալիս Փոքր Սևանի գոգավորություն և այնտեղից հոսում հարավ։ Սակայն լավային արտավիժումների հետևանքով գետի հունը Լճաշեն գյուղից արևմուտք փակվել, և սկսվել է Սևանի լճացումը․ սկզբում Փոքր Սևանում, ապա՝ Մեծ Սևանում։
Սևանա լճի գոգավորությունը բնության հրաշալիքներից մեկն է նաև իր մաքուր օդով, վճիտ ջրով, զովությամբ, պատմական ու բնական հազվագյուտ հուշարձաններով, հանքային ջրերով։
ՈՒՐՄԻԱ
Ուրմիան անհոսք լիճ է։ Մակարդակի տատանումները տարվա ընթացքում մեծ են և քանի որ լիճը շատ ծանծաղ է, ուստի ափագիծը շատ է ետ ու առաջ շարժվում, դրանից մակերեսը անընդհատ փոխվում է։ Լճի գոգավորությունը տեկտոնական ծագում ունի։ Կա ենթադրություն, որ լիճն առաջներում հոսուն է եղել դեպի Կասպից ծով՝ Ամարդոս գետի միջոցով։ Սոհունդ հրաբխի արտավիժմամբ կապը կտրվել է։ Կարծիք կա, որ Կապուտանը Խոյի դաշտով կապ է ունեցել նաև Արաքսի հետ։
Ուրմիան սնվում է անմիջապես լճի մակերևույթին թափվող տեղումներով, գետերի միջոցով և մասամբ ստորերկրյա ջրերով։
Լճի ջուրը շատ աղի է։ Կենդանական աշխարհը գրեթե բացակայում է աղիության պատճառով․ կան միայն որոշ ջրիմուռներ։
Ուրմիան Հայկական լեռնաշխարհի, ինչպես նաև ողջ մերձավոր արևելքի 3 խոշոր լճերից ամենամեծն էր մինչև 20-րդ դարի վերջը։ Լիճ թափվող գետերի ջուրն անխնա օգտագործելու պատճառով Ուրմիայի մակերեսը զգալիորեն կրճատվել է, ափերը աղակալել են, կտրուկ բարձրացել է ջրի աղիությունը։ Այդ պատճառով առաջնությունը զիջել է Վանա լճին։
Նկարում կարող եք տեսնել Վան և Ուրմիա լճերի մակերեսների տարբերությունը։
Հայկական լեռնաշխարհում մեծ տարածում ունեն լավային արգելափակման լճերը։ Ոչ վաղ անցյալում դրանք ավելի շատ են եղել։ Արարատյան դաշտի տեղում, Շիրակում, Վերին Ախուրյանի, Սիսիանի և այլ գոգավորություններում նախկինում լճեր են եղել։ Արգելափակման լճերից են Ծովակ Հյուսիսոն, Արփին, Մադաթափան, Խոզապինը, Խանչալին, Սաղամոն, Փարվանան, Տաբածղուրը և այլն։
Բարսեղյան Մհեր 
