Գյումրի քաղաք տեղեկություն

Ճանապարհ

Ճանապարհով Առանց ճանապարհ Ընդահանուր Ժամանակ
121.60 կիլո մետր 88 կմ 1,1 ժամ
75.39 մղոն 52.8 մղոն 66.0 րոպե

Եղանակը Գյումրիում Ապրիլի 8-10

ՏԵՂԵԿՈՒԹՅՈՒՆ ԳՅՈՒՄՐԻԻ ՄԱՍԻՆ

Գյումրին գտնվում է Շիրակի բարձրավանդակի կենտրոնական մասում, ծովի մակարդակից 1550 մ բարձրություն ունեցող հարթավայրում: Քաղաքն ունի շուրջ 115 հազար բնակչություն, իսկ տարածքը կազմում է 4429 հեկտար:

Շիրակի մարզկենտրոն Գյումրին ունի բազմադարյա պատմություն: Աշխարհագրորեն այն տեղագրվում է Շիրակի սարահարթում՝ Ախուրյան գետի միջին հոսանքի ձախափնյակում, ՀՀ ամենաբարձր գագաթ Արագածից դեպի հյուսիս և ունի խիստ ցամաքային կլիմա: Այստեղով հոսում են Ախուրյանի ավազանին պատկանող չորս ոչ մեծ գետակներ՝ Գյումրիչայը, Ղորղոբան, Չերքեզի ձորի գետակը և Բոշիչայը:

Գյումրու տարածքը բնակեցվել է դեռևս հնագույն ժամանակաշրջաններից: Առ այսօր հայտնաբերված և ուսումնասիրված վաղագույն բնակավայրերը վերաբերում են Ք.ա. 3-րդ հազարամյակի սկզբներին (Մսի կոմբինատ,  Բուսաբանական այգի,  Ալեքսանդրապոլի ամրոց, Սև բերդ, Վարդբաղ): Ներկայիս Գյումրու տարածքում ստեղծված պետական առաջին կազմավորումը հիշատակվում է Մարմաշենից ոչ հեռու գտնված Ք.ա. 8-րդ դ. ուրարտական մի արձանագրության մեջ՝ Իրդանիունի անվամբ և նույնացվում է «Կումայրի» հնավայրի հետ՝ քաղաքի արևմտյան մասում, Չերքեզի ձոր կոչվող գետակի ձախ ափին:

Բնակավայրն արդեն Կումայրի անվամբ նախ հիշատակվում է 774 թ., ապա 13-րդ դ. (Կումիրի անվամբ), որից հետո մինչ 19-րդ դ. սկիզբը նրա մասին տեղեկություններ այլևս չկան:

19-րդ դ. սկզբին Կումայրի գյուղի փոխարեն հիշատակվում է Գյումրին (դարերի ընթացքում հնչյունական փոփոխությունների ենթարկվելով՝ Կումայրին տվել է Կումրի ձևը, որն էլ աղավաղվելով՝ դարձել է Գումրի, Գյումրի), որն ըստ ժամանակակիցների 19-րդ դ. սկզբին ուներ մի հին եկեղեցի և 50-70 տուն բնակչություն: 1804 թ. հունիսին ռուս գեներալ Ցիցիանովի ջոկատներն առաջին անգամ մարտերով մտան Շիրակ և գրավեցին Գյումրին: Շուտով այնտեղ տեղակայված կազակային կայազորի զինվորների համար կառուցվում է բնակելի թաղամաս, իսկ կարճ ժամանակ անց բնակավայրի տեղում ստեղծվում է բավականին ամրացված սահմանային կայան: Ռուսների զորային ուժի ներկայության շնորհիվ հուսալի դառնալով՝ Գյումրին սկսում է դեպի իրեն  ձգել պատերազմներից ու զրկանքներից այս ու այն կողմ ցրված հայերին:

Բնակավայրի տնտեսական կյանքն աշխուժանալ սկսեց միայն  արևմտահայերի վերաբնակեցումից հետո (1829-1830 թթ.): Աստիճանաբար առաջացան նոր թաղամասեր: Դեռ դարասկզբին այստեղ բնակություն հաստատած ռուս զինվորները քաղաքի հարավային մասում կառուցեցին իրենց թաղը՝ «Սլաբոտկան»: Մահմեդականները Գյումրու հարավ-արևելքում (այժմյան ավտոկայանից մինչև հին գերեզմանոց) հիմնեցին «Թուրքի մահլեն»: Դրանից վերև, դեպի հյուսիս, հույները հիմնեցին «Ուռմնոցը» կամ «Հունաց մահլեն», հայ բոշաները՝ «Բոշի մահլեն» (ներկայիս Սայաթ-Նովա փողոցից մինչև նախկին հանրախանութ ընկած տարածքը), իսկ հայ կաթոլիկները՝ «Ֆռանգների մահլեն» (Օրիորդաց գիմնազիայից մինչև զինվորական կոմիսարիատ ընկած տարածքում): «Հունաց մահլից» հյուսիս խղճուկ տներ էին կառուցել աղքատ վերաբնակները, որոնց թաղը կոչվում էր «Հողեպլան»:  Հին գյումրեցիներն էլ հիմնականում տեղավորված էին «Ձորի մահլում»:

1836 թ. հաստատվեց Գյումրու առաջին հատակագիծը, ըստ որի քաղաքն ունենալու էր քառանկյունի տեսք՝ երկայնքով և լայնքով իրար հատող փողոցներով: Նույն տարում ավարտվեց բերդի կառուցումը: 1837 թ. Գյումրի այցելած Նիկոլայ 1-ին կայսրը բերդում հիմնեց սուրբ Ալեքսանդրայի անունը կրող ռուսական եկեղեցին և Գյումրին վերանվանեց Ալեքսանդրապոլ: 1843 թ. հաստատվեց քաղաքի զինանշանը:

Ալեքսանդրապոլի հետագա զարգացման գործում մեծ դերակատարություն ունեցավ 1840 թ. նրա՝ նոր ձևավորված գավառի կենտրոն դառնալու հանգամանքը: 1840-1870 թթ. Ալեքսանդրապոլի և համանուն գավառի ղեկավարումն իրականացվում էր գավառապետի կողմից: 1870 թ. այստեղ ստեղծվեց գավառային ոստիկանական վարչություն` վարչա-կառավարական և պատժիչ գործառույթներով: 1892 թ. ցարական կառավարությունը հրատարակեց համապետական քաղաքային կանոնադրություն, որն Ալեքսանդրապոլում կիրառվեց 1896 թ. (սահմանվեցին քաղաքային ինքնավարության ոչ դասային երեք օրգաններ` ընտրական ժողով, դումա և վարչություն):

Քաղաքական և տնտեսական տեսակետից աստիճանաբար զգալի նշանակություն ստանալով` սկսած 1846 թ., Ալեքսանդրապոլն երկրորդական գավառային կենտրոնից աստիճանաբար վերածվեց նահանգային առաջնակարգ գավառակենտրոնի, որն իր տնտեսական նշանակությամբ գերազանցեց նույնիսկ նահանգի կենտրոն Երևանին:

Սկսած 19-րդ դարակեսից այն բարեկարգ քաղաք էր՝ ուղիղ, լայն և գիշերը լուսավորվող փողոցներով, իսկ քաղաքի ամբողջ բնակչությունը քիչ թե շատ խոսում էր ռուսերեն: Դրան զուգահեռ 1830-ականների կեսերից սկսած Ալեքսանդրապոլը նաև ամենահայեցի քաղաքն էր ամբողջ Անդրկովկասում, իսկ դարավերջին՝ ամենամարդաշատը Երևանի նահանգում (1886թ. Անդրկովկասում անցկացված աշխարհագրի տվյալներով՝ քաղաքն ուներ 24230 բնակիչ, որի 95.5%-ը հայեր էին):

Ալեքսանդրապոլի հետագա բարգավաճումը շարունակվեց մինչև 20-րդ դարասկիզբ:

1914 թ. օգոստոսի 1-ին բռնկվեց Առաջին համաշխարհային պատերազմը, որի ընթացքում քաղաքն ապաստան դարձավ տասնյակ հազարավոր եղեռնապուրծ հայերի  համար: 1915-1918թթ. ընթացքում Ալեքսանդրապոլն ընդունեց ու ճանապարհեց ավելի քան 95000 արևմտահայ գաղթականների, բացվեցին ութ որբանոցներ:

1918 թ. ապրիլից, ռազմաքաղաքական անբարենպաստ իրադրության պատճառով ռազմական գործողություններն աշխարհամարտի Կովկասյան ռազմաճակատում տեղափոխվեցին Արևելյան Հայաստանի տարածք: Մայիսի 15-ին Ալեքսանդրապոլը թուրքերի կողմից գրավվեց և ավելի քան վեց ամիս մնաց թուրքական զինակալման պայմաններում: Երկու տարի անց պատմությունը կրկնվեց: 1920թ. սեպտեմբերի վերջին սկսված թուրք-հայկական պատերազմի արդյունքում Ալեքսանդրապոլը երկրորդ անգամ` նորից վեցամսյա ժամկետով, հայտնվեց թուրքերի ձեռքում: Թուրքական զինակալումներն աղետալի հետևանքներ ունեցան քաղաքի համար: Ըստ ՀՀ Արտաքին գործոց նախարարության տվյալների՝ միայն 1918 թ. Ալեքսանդրապոլ քաղաքից և համանուն գավառից փախածների ընդհանուր թիվը կազմեց 45000: Թուրքերն Ալեքսանդրապոլից հեռացան 1921թ. ապրիլի 22-ին, երբ քաղաքը վերածվել էր հսկա ավերակակույտի:

Քաղաքի նոր վերածնունդը կապվեց խորհրդային իշխանության հաստատման հետ: 1924 թ. Հայկոմկուսի Կենտկոմի միջնորդությամբ ԽՍՀՄ Կենտգործկոմն Ալեքսանդրապոլը վերանվանեց Լենինական: Սկսվեց քաղաքի պատմության նոր շրջափուլ: Առաջին քայլերը քաղաքային տնտեսության բարելավման ոլորտում կատարվեցին 1920-1930 թթ.: Երկաթուղային հարուստ ավանդույթներ ունեցող քաղաքում 1953 թ. հիմնադրվեց էլեկտրաքարշային, իսկ 1965-ին՝ լոկոմոտիվային դեպոն: Կարճ ժամանակահատվածում Լենինականը վերածվեց թեթև արդյունաբերության կենտրոնի: 1924 թ. այստեղ հիմնադրվեց Տեքստիլ կոմբինատը, 1942-ին՝ ներկման ֆաբրիկան, իսկ 1975-ին կազմավորվեց Մայիսյան ապստամբության անվան բամբակագործվածքային արտադրական միավորումը: Դրան զուգահեռ 1962 թ. հիմնադրվեց «Լենկոշ» միավորումը:

Զարգացավ նաև սննդարդյունաբերության ոլորտը. 1935-ին ստեղծվեց Մսի պահածոների կոմբինատը:

Խորհրդային իշխանությունների հետևողական քաղաքականության շնորհիվ Լենինականում զարկ տրվեց նաև ծանր և մեքենաշինական արդյունաբերությանը: 1950-60 թթ. հիմնադրվեցին «Ստրոմմաշինա», Հղկող հաստոցների, էլեկտրամեքենաշինական, «Հայէլեկտրակոնդենսատոր», Հեծանիվի, «Հայէլեկտրակենցաղսարք», «Գալվանոմետր», Վերլուծական սարքերի և Սառնարանային կոմպրեսորների գործարանները:

Զգալի աշխատանքներ կատարվեցին կապի ու տրանսպորտային հաղորդակցության զարգացման ոլորտում: 1931 թ. քաղաքում հիմնադրվեց օդանավակայանը, իսկ 1960-ականներին շարք մտավ տրոլեյբուսային գծուղին:

Ընդհանուր առմամբ խորհրդային տարիներին Լենինականում կառուցվեց 13 մեքենաշինական ձեռնարկություն: Քաղաքի արդյունաբերական հիմնարկությունների թիվը հասավ 54-ի, որոնցում 1988 թ. հունվարի 1-ի տվյալներով աշխատում էր ավելի քան 48000 բանվոր-ծառայող: 1984 թ. քաղաքը  պարգևատրվեց «Ժողովուրդների բարեկամության» շքանշանով:

Լենինականի վերանվանումը Գյումրու կապված է այնքան սպասված անկախության հետ, որը քաղաքը դիմավորեց բարդագույն տնտեսական պայմաններում` իր վրա կրելով 1988 թ. աղետալի երկրաշարժի և Արցախյան ազատամարտի բոլոր դժվարությունները (քաղաքային խորհրդի որոշմամբ անվանափոխության հանրաքվեն միավորվեց Անկախության հանրաքվեին՝ 1991 թ. սեպտեմբերի 21-ին): Իր բնակֆոնդի ավելի քան 60 %-ը կորցրած քաղաքը 1992 թ. դեկտեմբերից հայտնվեց ծայրահեղ ծանր պայմաններում. դադարեցվեցին գազամատակարարումը, էներգամատակարարումը, քաղաքը զրկվեց կենսապահովման միջոցներից: Վառելանյութի բացակայության պատճառով կանգ առավ հասարակական տրանսպորտը: Այդուհանդերձ գյումրեցին իր ամենաակտիվ մասնակցությունը բերեց Արցախյան գոյամարտին և ՀՀ սահմանների պաշտպանությանը. կազմակերպվեցին երկրապահ կամավորականների ջոկատներ Միքայել Վարդանյանի, Միշա Սահակյանի, Վարդան Մայիլյանի, Աշոտ Զաքարյանի և այլոց հրամանատարությամբ:

Քաղաքի վերականգնման գործում առաջին դրական տեղաշարժերը կատարվեցին 1999-2002 թթ., երբ կառավարությունն ընդունեց «Աղետի գոտու վերականգնման և զարգացման հայեցակարգը», ապա գործողության մեջ մտավ «Աղետի գոտու վերականգնման համալիր ծրագիրը»: Այդ շրջանում Գյումրիում գործունեություն ծավալեցին «Լինսի», Հանթսմանի և «Կարմիր խաչի» ծրագրերը: Ջոն Հանթսմանի նախաձեռնությամբ ստեղծվեց միկրոթաղամաս Գ. Նժդեհ փողոցում: «Լինսի» և «Կարմիր խաչի» միջոցներով քաղաքում կառուցվեցին և վերակառուցվեցին մոտ երկու տասնյակ բազմաբնակարան շենքեր, ասֆալտապատվեցին գլխավոր փողոցները, հիմնովին վերանորոգվեցին Վ. Աճեմյանի անվան դրամատիկական թատրոնը, Ասլամազյան քույրերի պատկերասրահը և հասարակական այլ օբյեկտներ: Նույն ժամանակահատվածում էական աշխատանքներ կատարվեցին նաև դպրոցաշինության, առողջապահական և մարզական նշանակության շինությունների վերականգնման ասպարեզում: Իսկ արդեն 2008 թ. կեսերից ուժի մեջ մտավ «Աղետի գոտու բնակարանաշինության» հույժ կարևոր ծրագիրը, որի շնորհիվ շուրջ 3000 ընտանիք անօթևան գյումրեցիներ ապահովվեցին բնակարաններով: Այսօր Գյումրին արդեն նկատելի արդյունաբերական և բանկային  ներուժի քաղաք է, ուր գործում են 12 բանկային մասնաճյուղեր, 20-ից ավելի խոշոր ընկերություններ, 500-ից ավելի տնտեսվարող սուբյեկտներ:

Մարյաշենի Վանք

Մարմաշենի վանական համալիրը գտնվում է Շիրակի մարզում, Վահրամաբերդ գյուղից 2 կմ հարավ-արևմուտք, Ախուրյան գետի ձախ ափին:Հայկական ճարտարապետության լավագույն հուշարձանախմբերից է: Այն եղել է միջնադարյան Հայաստանի մշակութային և կրոնական նշանավոր կենտրոն:Համալիրը բաղկացած է երկու հուշարձանախմբից` Մեծ և Փոքր (Վերին):Մեծ հուշարձանախումբը բաղկացած է Կաթողիկե եկեղեցուց, 3 եկեղեցիներից, գավթից և գերեզմանատնից:

Կաթողիկե – մեծ հուշարձանախմբի գլխավոր եկեղեցին է: Ըստ հարավային պատի արձանագրության, կառուցել է Վահրամ Պահլավունին 988-1029-ին: Եկեղեցին երկու զույգ որմնամույթերով գմբեթավոր դահլիճ է: Որմնամույթերը մշակված են սլացիկ սյունախրձերով: Ավագ խորանը` որմնախորշերով, իսկ ճակատներն արտաքուստ զարդարված են զույգ կիսասյուներով և նրանց վրա ձգվող դեկորատիվ կամարաշարով: Գմբեթի 12 նիստանի թմբուկը, որը պսակված է հովանոցաձև վեղարով, զարդարված է փոքրիկ ճակտոններով իրար կապվող կիսասյուների փնջերով:
Կաթողիկե եկեղեցին հայկական ճարտարապետության Անիի դպրոցի լավագույն օրինակներից է: Ենթադրվում է, որ կառուցել է Տրդատ ճարտարապետը:

Երկրորդ եկեղեցի – գտնվում է Կաթողիկեի հյուսիսային կողմում, մոտ 1,5 մետր հեռավորության վրա: Կառուցվել է, հավանաբար, նրա հետ միաժամանակ: Թե՛ իր հորինվածքով, թե՛ իր մանրամասերով ու հարդարանքով Կաթողիկեի փոքրացված ընդօրինակությունն է: Պահպանվել են միայն հյուսիսային և արևելյան պատերը:

Երրորդ եկեղեցի – Կաթողիկե եկեղեցու հարավային կողմում է: Կառուցվել է XI դ.: Ներքուստ խաչաձև, չորս անկյուններում ավանդատներով, արտաքուստ ուղղանկյուն կենտրոնագմբեթ կառույց է:

Չորրորդ եկեղեցի – գտնվում է համալիրի հարավ-արևմտյան կողմում: Բացվել է 1954-56 թթ. կատարած պեղումների ընթացքում: Արտաքուստ բոլորակ, ներսից չորս ավանդատներով, քառախորան գմբեթավոր հորինվածքով XI դ. կառույց է: Պահպանվել են գետնախարիսխը և պատերի ստորին երկու շարքերը:

Գավիթ – կից է Կաթողիկեին արևմտյան կողմից: Քառասյուն, կենտրոնակազմ հորինվածքով կառույց է: Ծառայել է որպես տապանատուն: Այստեղ է թաղված Վահրամ Պահլավունին: XIX դ. վերջին նրա տապանաքարը փոխարինվել է նորով: Պահպանվել են գավթի պատերի ստորին մասերը և սյուները:
Գավթի արևմտյան կողմում հայնաբերվել են վանքի ջրմուղի որոշ հատվածներ:

Գերեզմանատուն – տարածված է հուշարձանախմբի հարավային և արևելյան կողմերում:
Փոքր կամ Վերին հուշարձանախումբը բաղկացած է միակ եկեղեցուց և կից գերեզմանատնից:

Եկեղեցի – հայտնի է նաև Հին կամ Հինգերորդ եկեղեցի անվամբ: Գտնվում է Մեծ վանքից հյուսիս, բլրի վրա: Խաչաձև հատակագծով, գմբեթավոր կառույց է, վերագրվում է X-XI դդ.: Այժմ ավերակ է:

Գերեզմանատուն – Տարածված է Փոքր վանքի շուրջը: Այստեղ է ամփոփված Վահրամ Պահլավունու կնոջ` Սոփիայի աճյունը: Այստեղ է թաղված նաև ճարտարապետ Շնավորիկը:

Մարմաշենի վանքը բազմիցս նորոգվել է: 1870 թ. վանքը նորոգել է Մկրտիչ Ջալալյանը և կից հիմնել է դպրոց: 1900 թ. վանքում նորոգման աշխատանքներ է կատարել Մկրտիչ Ա Վանեցի (Խրիմյան Հայրիկ) կաթողիկոսը: 1950-ական թվականներից պարբերաբար վերանորոգման աշխատանքներ են իրականացվել:
2001 թ. Կաթողիկե եկեղեցին վերանորոգվել է իտալահայ բարերար Գայանե Կազնատիի ջանքերով:

Հիմնական գրականությունը.

Ղ. Ալիշան, Շիրակ, Վենետիկ, 1881:
Վ. Հարությունյան, Հայկական ճարտարապետության պատմություն, Եր., 1992:
Ս. Սաղումյան, Մարմաշենի վանքը, Վաղարշապատ, 1998:
Հ. Եղիազարյան, Մարմաշենի վանքը և նրա վիմագրությունները, Էջմիածին, 1957:

ՅՈԹ ՎԵՐՔԵՐ

Չարչարանաց տիպի գաղափարական բովանդակության հետ կապվում է «Աստվածածնի յոթ վերքի» պատկերագրությունը, որը ձևավորվել է կաթոլիկ արվեստի միջավայրում 13-14-րդ դարերում: Ըստ «Պատկերագրության ընդհանուր հանրագիտարանի» հեղինակների՝ Արևմուտքում տարածված պատկերագրական տարբերակներից մեկում Քրիստոսի մարմինը գոգին սգացող Աստվածածինը պատկերվում է խաչի տակ կանգնած կամ նստած: Իսկ ավելի ուշ շրջանում տարածվել են գոտկատեղից ներքևի հատվածով Աստվածամոր պատկերները, ուր նա ներկայացվում է կամ յոթ սրերով խոցված, կամ էլ առանց սրերի և կրծքի վրա բոցավառվող սրտի պատկերով: Վերջին տարբերակն առաջացել է ֆլանդրիական եղբայրության ազդեցության ոլորտում:

Պատկերագրության գրական հիմքը Ավետարանն է և եկեղեցական մատենագրությունը: Ղուկասի ավետարանում կարդում ենք, որ Սիմեոն ծերունին, Մանուկ Հիսուսին իր գիրկն առնելով, դիմում է Մարիամին՝ ասելով. «Իսկ քո հոգու միջով էլ սուր պիտի անցնի, որպեսզի բազում սրտերի խորհուրդներ հայտնի դառնան» (Ղուկաս 2:35): Քրիստոսի երկրային կյանքի ճանապարհին Նրան հասցված չարչարանքները խորհրդաբանորեն փոխանցվում են Աստվածամորը՝ խոր վերք թողնելով նրա սրտում: Աստվածամոր սիրտը խոցած յոթ վերքերն են՝

Ա. Սիմեոն ծերունու մարգարեությունը, երբ քառասնօրյա Մանկանը բերեցին տաճար:

Բ. Փախուստը Եգիպտոս՝ խուսափելու Հերովդեսի հալածանքներից:

Գ. Երբ Տիրամայրը տաճարում կորցնում է 12-ամյա Քրիստոսին:

Դ. Երբ Հիսուսին դատապարտեցին խաչելության:

Ե. Հիսուսին մահվան դատապարտեցին՝ գամելով Նրան խաչափայտի վրա:

Զ. Հիսուսի հոգին ավանդելը,Նրա կողը խոցելն ու Խաչից իջեցնելը:

Է. Երբ Հիսուսին թաղեցին:

Աբել քահանա Մանուկյանը հետևյալ կերպ է խմբավորում Աստվածամոր վերքերի պատճառները՝ «Մարգարեացումը, հայրենազրկությունը, կորուստը, խաչելությունը, մահը, ցավատանջը, թաղումը» (Ա. քհն. Մանուկեան, Գիւմրիի «Եօթ վէրք»-ը, Երեւան, 2006):

«Տիրամոր յոթ վերքը» կտավը ստեղծագործելիս հայ հեղինակի համար նախօրինակ է հանդիսացել իտալացի քանդակագործ, գեղանկարիչ, ճարտարապետ և պոետ Միքելանջելոյի (1475-1564) հանրահայտ «Պիետա» (իտալերեն — pjeˈta — «ողբ») մարմարե քանդակը, որը գտնվում է Հռոմի Ս. Պետրոս տաճարում: Նկարը քանդակի հայելային պատկերն է: Միայն թե, ի տարբերություն քանդակի, նկարն ունի գեղանկարչությանը հատուկ որոշ հավելումներ. մասնավորապես ողբի տեսարան են ներմուծված դեռատի մոր սիրտը խոցող և հոգու վերքերը ցույց տվող յոթ սրերը: Վերին մասում, բռնակների մոտ, կլոր շրջանակների մեջ պատկերված են դրանցից յուրաքանչյուրի իմաստային մոտիվները: Նկարի ցածի մասում ներկայացված են Հիսուսի չարչարանքները խորհրդանշող փշե պսակը, մեխերը, խաչափայտը, որոնք ավելի ազդեցիկ են դարձնում մահացած Աստվածորդու վրա ողբացող մոր պատկերի դրամատիկ ներգործությունը: Տպավորիչ է Տիրամոր հողաշագանակագույն զգեստի վրա դեղնավարդագույնով մեկնաբանված Հիսուսի մարմինը, որն ավելի է սրում թեմայի ողբերգական բնույթը: Այս ամենի շնորհիվ նկարը բավականին տարբերվում է մարմարե բնօրինակից:

Հայկական սրբանկարչության մեջ մեզ հայտնի են հինգ պատկեր, որոնցից երկուսը գտնվում են Գյումրիի Ս. Աստվածածին (Յոթ վերք) եկեղեցում (1837թ.) և մեկական սրբապատկերներ՝ Ախալքալակի Ս. Նշան եկեղեցում (1865թ.), Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնում (թիվ 29), Հայաստանի Ազգային պատկերասրահում (ՀԱՊ, Գ-853): Դրանք անհայտ հեղինակների գործեր են, որոնցից չորսը թվագրվում են 19-րդ դարի առաջին կես, մեկը՝ 17-րդ դարի վերջ-18-ի սկիզբ: Այս նկարներն ունեն պատկերագրական զանազան հորինվածքներ: Գյումրիի Ս. Աստվածածին եկեղեցու գործերից մեկում յոթ սրերով խոցված Ս. Կույսը պատկերված է մինչև գոտկատեղ, ձեռքերն աղոթելու դիրքով կրծքի վրա բռնած: Մյուս սրբապատկերներում նրա գոգին պատկերված է խաչից իջեցված Քրիստոս:

Ազգային պատկերասրահում ցուցադրվող «Աստվածածնի յոթ վերքը» նկարն առաջին անգամ հիշատակվում է Սիմեոն Ա Երևանցի կաթողիկոսի «Դավթարում», ըստ որի՝ կախված է եղել Ս. Հակոբի խորանում: Պատկերի ներքևի հիշատակային գրությունը փաստում է, որ այն Աստապատցի Հովսեփ վարդապետի նվերն է Էջմիածնի վանքին:

Կտավի կենտրոնում պատկերված է Աստվածածինը, գոգին՝ մեռյալ Քրիստոս, իսկ վերնամասում՝ կապտականաչավուն երկնքի խորքին բոլորաձև տեղադրված յոթ սրերը ուղղված են նրա կրծքին, որոնց բռնակների մոտ թեմատիկ պատկերով մեկական շրջանակ է: Աստվածածնի թիկունքի կողմից բարձրանում է մեծ խաչափայտ, իսկ ոտքերի առջև՝ գետնին, Քրիստոսի մատնության ու չարչարանքի գործիքներն են՝ գամեր, աքցան, փշե պսակ, մտրակ, զառ, «գիր վնասուն» թուղթը: Դրանք նման են «Սևանի Աստվածամայրը» սրբապատկերի՝ նույն իմաստն արտահայտող առարկաներին: Շրջանակների մեջ պատկերված տեսարաններն անվերծանելի են՝ ներկաշերտը մաշված ու թափված լինելու պատճառով: Սակայն նկարի բովանդակությունը հուշում է, որ դրանք կապված են յոթ ցավերի հետ:

«Աստվածածնի յոթ վերքը» պատկերը իր հորինվածքային կառուցվածքով բաժանվում է բովանդակությամբ իրար լրացնող և շարունակություն կազմող մի շարք առանձին հատվածների: Կտավի հորիզոնական առանցքին տեղադրված Աստվածածնի գոգին Քրիստոսի մարմինն է, ուղղահայաց առանցքին՝ խաչափայտը, որն ավարտվում է չորրորդ սրի վերևի տիրագունդ հիշեցնող շրջանակով: Խաչից սկիզբ առնող երկու թեք գծերը (կենտրոնում պատկերված է Մարիամի գլուխը) բացվելով իջնում են մինչև Աստվածածնի ձեռքերը և հատվում հորիզոնական առանցքին պատկերված Քրիստոսի մարմնի ու Աստվածամոր՝ իրարից հեռու դրված ոտքերի գծով կազմված ուղղանկյան հետ: Եռամասն այս հատվածների ուրվագիծը ներառում է եկեղեցու գմբեթի մի պատկեր: Քրիստոնեական խորհրդաբանության համաձայն՝ Աստվածածինը խորհրդանշում է եկեղեցին, և այս գաղափարը գեղանկարչական իր ուրույն արտահայտությունն է գտել այս կտավում:

Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնում գտնվող սրբապատկերում Հիսուսի անկենդան մարմինը Աստվածածնի դիմացն է՝ սպիտակ սավանի վրա, որի ծայրերից բռնած երկու ծնկաչոք հրեշտակներ դնում են քարեհատակին: Խաչից իջեցված Քրիստոս գոգին և յոթ սրերով խոցված Աստվածամոր երկու կողմերում կանգնած են մեկական հրեշտակ և վերևի անկյուններում՝ ամպերի մեջ, հրեշտակների գլուխներ: Նրանց տխուր հայացքներն ուղղված են Ս. Կույսին ու Քրիստոսին: Տիրամայրը պատկերված է գլուխն ուսին հենված, մատներն իրար մեջ անցկացված ձեռքերը կրծքին, անթարթ հայացքն ուղղած Հիսուսին:

Գյումրիի սրբապատկերում Մարիամի լուսաշող դեմքին, հեռուն հառած հայացքում ամփոփված է ոչ այնքան ցավի ու տառապանքի ապրումներ, որքան, Ա. Մանուկյանի ձևակերպմամբ՝ «յաւիտենական խաղաղութիւն մը, հոգեւոր անասել անդորրութիւն մը, անհունը յոյսին ու զօրութիւն յաղթանակող կեանքին»: Նկարի գունային լուծումը նպաստում է տեսարանի ընդհանուր տրամադրությանը:

Ախալքալակի Ս. Նշան եկեղեցու սրբապատկերը տեղադրված է փայտյա, քանդակազարդ երկփեղկ պահարանի մեջ, ինչպես Գյումրիի Ս. Աստվածածին եկեղեցում: Հեղինակը ջանացել է Աստվածածնի ու հրեշտակների ապրումները մարմնավորել սառը կապտամոխրագույն գունաշարի միջոցով:

Քանդակագործության մեջ «Աստվածածնի յոթ վերքի» մեզ հայտնի միակ գործը գտնվում է Գյումրիի Ս. Աստվածածին եկեղեցու արևելյան պատի վրա: Սպիտակ քարից կերտած հարթաքանդակի ներքևում տեղ գտած արձանագրության մեջ արժեքավոր տեղեկություններ կան այս քանդակի և ավանդատանը գտնվող Աստվածածնի սրբապատկերի ծագման մասին: Ըստ այդմ՝ պատկերները Հասանկալայի վանքից 1830թ-ին Պողոս վարդապետը տարել է Հառիճավանք, այնտեղից էլ 1852թ-ին Ներսես Ե Աշտարակեցի կաթողիկոսի (1843-1857) հրամանով տեղափոխվել է Էջմիածնի Մայր տաճար, իսկ 1856թ-ին՝ հանգրվանել Գյումրիում: Սա փաստում է սրբապատկերների նկատմամբ դարեր շարունակ հայ իրականության մեջ գոյություն ունեցող հատուկ վերաբերմունքը:

«Յոթ վերքը» պատկերաքանդակի պատկերագրության մեջ ուշադրություն է գրավում Աստվածամոր թիկունքի կողմում քարքարոտ լեռնալանջի վրա բարձրացող մեկական փարթամ արմավենին: Այս դրվագը նորություն է «Յոթ վերքի» պատկերագրության մեջ: Լեռը կապվում է Քրիստոսի խաչելության վայրի՝ Գողգոթայի հետ: Իսկ արմավենին քրիստոնեական արվեստում խորհրդանշում է դրախտը, հաճախ նաև՝ կենաց ծառը, ինչպես նաև՝ Պաղեստինն ու Երուսաղեմը: